فرهیختگان: ۴۰‌درصد افراد بیکار در تابستان ۱۴۰۴ تحصیلات دانشگاهی دارند

پیام فارس - فرهیختگان / مرکز آمار ایران نشان می‌دهد، طی دو دهه اخیر، از سال‌های 1384 تا تابستان 1404، سهم فارغ‌التحصیلان دانشگاهی از کل شاغلان کشور حدود 35 درصد افزایش یافته و از 12.6 درصد در سال 1384 به 27 درصد در تابستان 1404 رسیده است.
درحالی‌که مدرک دانشگاهی برای بسیاری نماد موفقیت و آینده روشن است، آمارها نشان می‌دهند روزبه‌روز تعداد فارغ‌التحصیلانی که در جست‌وجوی شغل مناسب هستند، افزایش می‌یابد. نرخ بیکاری در میان فارغ‌التحصیلان دانشگاهی به نقطه‌ای نگران‌کننده رسیده و کارشناسان هشدار می‌دهند که ترکیبی از مشکلات اقتصادی و ضعف در آموزش مهارتی دانشگاه‌ها، این روند را تشدید کرده است. از یک‌سو، دانشگاه‌ها هنوز بیشتر بر آموزش تئوریک تمرکز دارند و بسیاری از فارغ‌التحصیلان بدون تجربه عملی یا مهارت‌های کاربردی وارد بازار کار می‌شوند و از سوی دیگر، رکود اقتصادی و محدودیت فرصت‌های شغلی، شرایط را برای ورود جوانان تحصیل‌کرده به بازار کار دشوارتر کرده است. کارشناسان معتقدند افزایش تعداد دانشگاه‌ها و رشته‌های غیرکاربردی نیز به مشکل دامن زده و بازار را با نیروی انسانی مازاد مواجه کرده است.
مرکز آمار ایران روز گذشته اعلام کرد در تابستان 1404 نرخ بیکاری جمعیت 15 ساله و بیشتر 7.4 درصد و نرخ مشارکت اقتصادی 40.8 درصد بوده است. بررسی روند تغییرات نرخ بیکاری حاکی از آن است که این شاخص، نسبت به فصل مشابه در سال قبل (تابستان 1403) چیزی حدود 0.1 درصد کاهش یافته است. بازار کار ایران طی دو دهه گذشته چهره‌ای تازه به خود گرفته است. تعداد شاغلان دارای مدرک دانشگاهی چهار برابر شده، اما سهم بیکاران تحصیل‌کرده نیز دو برابر افزایش یافته است. از طرفی دیدگاهی میان برخی مردم وجود دارد که دانشگاه رفتن دیگر تضمینی برای یافتن شغل نیست. اما آیا آمار جدید اشتغال در ایران می‌تواند بر این دیدگاه صحه بگذارد؟
کاهش جزئی تعداد شاغلان در تابستان
مرکز آمار ایران می‌گوید در تابستان 1404، حدوداً 40.8 درصد از جمعیت 15 ساله به بالا از نظر اقتصادی فعال بوده‌اند، یعنی در گروه شاغلان یا بیکاران قرار گرفته‌اند. بررسی تغییرات نرخ مشارکت اقتصادی حاکی از آن است که این نرخ نسبت به فصل مشابه در سال قبل (تابستان 1403)‌، 0.9 درصد کاهش یافته است. جمعیت شاغلان 15 ساله و بیشتر در تابستان امسال 24 میلیون و 958 هزار نفر بوده که نسبت به فصل مشابه سال قبل تقریباً 171 هزار نفر کاهش داشته است. 
همچنین جمعیت غیرفعال از نظر اقتصادی (اعم از افراد محصل، خانه‌دار، دارای درآمد بدون کار مانند بازنشستگان و...) 39 میلیون و 108 هزار نفر بوده که نسبت به فصل مشابه سال قبل تقریباً یک میلیون و 42 هزار نفر افزایش داشته است. بررسی اشتغال در بخش‌های عمده اقتصادی نشان می‌دهد که در تابستان 1404، بخش خدمات با 53.1 درصد بیشترین سهم اشتغال را به خود اختصاص داده است. در مراتب بعدی بخش‌های صنعت با 32.6 درصد و کشاورزی با 14.2 درصد قرار دارند. نرخ بیکاری جوانان 15 تا 24 ساله حاکی از آن است که 19 درصد از فعالان این گروه سنی در تابستان 1404 بیکار بوده‌اند. بررسی تغییرات فصلی نرخ بیکاری این افراد نشان می‌دهد، این نرخ نسبت به فصل مشابه در سال قبل (تابستان 1403) 0.4 درصد کاهش یافته است. بررسی نرخ بیکاری گروه سنی 18 تا 35 ساله نیز نشان می‌دهد در تابستان 1404، 14.4 درصد از جمعیت فعال این گروه سنی بیکار بوده‌اند. این در حالی است که تغییرات فصلی نرخ بیکاری این افراد نشان می‌دهد این نرخ نسبت به تابستان 1403، به میزان 0.4 درصد کاهش یافته است. بررسی سهم دارای اشتغال ناقص جمعیت 15 ساله و بیش‌تر نشان می‌دهد که در تابستان 1404، 7.6 درصد جمعیت شاغل،‌ به دلایل اقتصادی (فصل غیرکاری، رکود کاری، پیدا نکردن کار با ساعت بیش‌تر و…) کم‌تر از 44 ساعت در هفته کار کرده و آماده برای انجام کار اضافی بوده‌اند. این در حالی است که 38.5 درصد از شاغلان 15 ساله و بیش‌تر، بیش از 49 ساعت در هفته کار کرده‌اند.
تنها 27 درصد از شاغلان ایران دارای تحصیلات دانشگاهی هستند
بررسی «فرهیختگان» از داده‌های مرکز آمار ایران نشان می‌دهد، طی دو دهه اخیر، از سال‌های 1384 تا تابستان 1404، سهم فارغ‌التحصیلان دانشگاهی از کل شاغلان کشور حدود 35 درصد افزایش یافته و از 12.6 درصد در سال 1384 به 27 درصد در تابستان 1404 رسیده است. به بیان دیگر، در کمتر از 20 سال، سهم نیروی کار دارای تحصیلات دانشگاهی تقریباً چهار برابر شده است. درمقابل، سهم فارغ‌التحصیلان از کل بیکاران نیز از 15.8 به 40.3 درصد افزایش یافته است. این تضاد آماری نشان می‌دهد رشد تحصیلات عالی در ایران به‌جای تقویت بهره‌وری، به شکاف عمیق میان نظام آموزشی و ساختار اقتصادی منجر شده است. بررسی داده‌های مرکز آمار ایران نشان می‌دهد در میانه دهه 1380، بازار کار ایران هنوز سنتی و مبتنی بر نیروی کار غیرتحصیل‌کرده بود. بازار کار ایران از سال 1384 تاکنون با تغییر ساختاری قابل توجهی روبه‌رو بوده است. در سال 1384 تنها 12.6 درصد از شاغلان، فارغ‌التحصیل بودند و نزدیک به 16 درصد از فارغ‌التحصیلان دانشگاهی بیکار بودند. در نیمه نخست این دوره (1384 تا 1390)، با گسترش ظرفیت دانشگاه‌ها و افزایش تعداد دانشجویان، سهم نیروی تحصیل‌کرده از جمعیت شاغل به‌تدریج از 12.6 به 16 درصد افزایش یافت اما به دلیل رکود سرمایه‌گذاری و ضعف اشتغال صنعتی، سهم بیکاران تحصیل‌کرده جهشی 12 واحد درصدی را تجربه کرد و به 27.8 درصد رسید. افزون بر این بخش بزرگی از اشتغال در کشاورزی، بر خدمات خرد و صنعت دستی متمرکز بود. تحصیل‌کردگان سهم اندکی از نیروی کار داشتند و بیکاری تحصیل‌کردگان هم پایین بود؛ چون اساساً تعدادشان محدود بود. میان سال‌های 1390 تا 1395، موج بزرگی از فارغ‌التحصیلان دهه 70 وارد بازار کار شد. در این زمان، سهم تحصیل‌کردگان از شاغلان به 23 درصد رسید و سهم آن‌ها در بیکاران به حدود 37 درصد افزایش یافت. نبود فرصت‌های متناسب، رکود صنعتی و تمرکز بر رشته‌های غیرکاربردی از مهم‌ترین دلایل این ناترازی بود. از 1396 تا 1404، رشد سهم تحصیل‌کردگان در میان شاغلان سرعت گرفت و از 23 به 27 درصد رسید. با این حال، بیکاری تحصیل‌کردگان همچنان بالا ماند و در حدود 40 درصد تثبیت شد. رشد مشاغل خدماتی، گسترش فضای مجازی و ظهور پلتفرم‌های آنلاین فرصت‌هایی تازه ایجاد کردند اما بیشتر این اشتغال‌ها غیررسمی و کم‌بازده بود. از منظر کلان اقتصادی، این روند به معنای کاهش بهره‌وری نیروی کار، اتلاف سرمایه انسانی و افت بازده آموزش عالی است. تحلیلگران معتقدند توسعه کمی دانشگاه‌ها بدون ارتباط مستقیم با نیازهای بخش تولید و صنعت، به تورم نیروی تحصیل‌کرده منجر شده است؛ پدیده‌ای که اکنون به چالشی مزمن برای اقتصاد ایران بدل شده است. به بیانی دیگر، ایران امروز جامعه‌ای دارد که بیش از هر زمان دیگری تحصیل‌کرده است، اما نه الزاماً مولدتر. اگر سیاست‌گذاری آموزشی، مهارتی و صنعتی همسو نشود، «بیکاری تحصیل‌کرده‌ها» می‌تواند به یکی از پرهزینه‌ترین بحران‌های اقتصاد ایران در دهه آینده تبدیل شود.
لیسانسه‌ها و فوق لیسانسه‌ها؛ گریبان‌گیر بیکاری
آخرین آمار رسمی وزارت کار از میزان بیکاران بر اساس تحصیلات حاکی از آن است که بیشترین سهم بیکاران در طول این سال‌ها مربوط به گروه «فوق دیپلم و لیسانس» است. این گروه تقریباً بین 34.9 تا 36.8 درصد از کل بیکاران را تشکیل می‌دهد. شاید بتوان گفت که داشتن تحصیلات دانشگاهی متوسط، به تنهایی تضمین‌کننده اشتغال نیست و افراد دارای مدرک لیسانس یا فوق دیپلم در معرض بیکاری بالایی قرار دارند. روند تغییرات این گروه نسبتاً پایدار بوده و تغییرات آن در حد کمتر از دو درصد نوسان داشته است که نشان‌ می‌دهد این مشکل همچنان ادامه دارد. بخش دیگری از این آمار می‌گوید گروه «دیپلم و پیش‌دانشگاهی» نیز بخش قابل توجهی از بیکاران را تشکیل می‌دهد و درصد آن در طول سال‌ها از حدود 24.4 تا 26.7 درصد متغیر بوده است. این گروه همواره دومین سهم بزرگ از بیکاران را به خود اختصاص داده و روند افزایشی جزئی در سال‌های اخیر داشته است. برخی معتقدند این امر نمایانگر عدم تناسب بازار کار با سطح تحصیلات فارغ‌التحصیلان دبیرستانی است.
آیا مدرک دانشگاهی تضمین‌کنندۀ اشتغال است؟
در بخش دیگر این آمار آمده است، سهم بیکاران با تحصیلات ابتدایی و راهنمایی به‌مراتب کمتر است. میزان بیکاران دارای تحصیلات ابتدایی بین 11.2 تا 13.1 درصد و تحصیلات راهنمایی بین 17.2 تا 19.6 درصد متغیر است که نشان می‌دهد بیکاری در سطوح تحصیلات پایین نیز وجود دارد اما به میزان تحصیل‌کرده‌های دانشگاهی نیست. البته کاهش تدریجی سهم بیکاران ابتدایی در سال‌های اخیر مشاهده می‌شود که ممکن است به دلیل خروج افراد کمتر تحصیل‌کرده از بازار کار یا مهاجرت به مشاغل غیررسمی باشد. گروه «متوسطه» نیز تعداد ثابتی در این سال‌ها داشته است، تقریباً بین 24.4 تا 26 درصد و به‌طور کلی نشان می‌دهد که افراد با تحصیلات متوسطه نیز در معرض بیکاری هستند، ولی نه به شدت فارغ‌التحصیلان دانشگاهی. نکته قابل تامل دیگر این ماجرا افزایش سهم بیکاران دارای فوق لیسانس و بالاتر در سال‌های اخیر است که از 6 درصد در سال 1393 به 7.9 درصد در سال 1400 رسیده است. این موضوع گویای آن است که حتی افراد با تحصیلات تکمیلی نیز با مشکلات اشتغال مواجه هستند و احتمالاً بازار کار ایران نیاز به مهارت‌های تخصصی‌تر و تطابق بهتر با تحصیلات دارد. درنهایت می‌توان گفت بیکاری در ایران بیش از همه متوجه افراد با تحصیلات دانشگاهی و متوسطه است و با وجود تلاش‌های تحصیلی، تنها مدرک دانشگاهی تضمین‌کننده اشتغال نیست. روند افزایش بیکاری تحصیل‌کردگان عالی نیز هشداری برای سیاست‌گذاران بازار کار است تا با برنامه‌ریزی مناسب، هماهنگی بین تحصیلات و نیاز بازار ایجاد شود.