پیام فارس - آخرین خبر / قفقاز جنوبی همواره یکی از حساس‌ترین نقاط ژئوپلیتیکی در اوراسیا بوده است؛ جایی که تاریخ، هویت‌های قومی و رقابت قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای در هم تنیده‌اند. در این میان، منطقه زنگزور به دلیل موقعیت راهبردی خود، اهمیتی دوچندان یافته است. این سرزمین نه صرفاً یک گذرگاه جغرافیایی، بلکه عرصه‌ای برای بازتاب منازعات تاریخی و رقابت‌های استراتژیک معاصر است. طرح کریدور زنگزور که پس از جنگ دوم قره‌باغ به شکل جدی مطرح شد، نشان می‌دهد که تحولات این منطقه از مرزهای محلی فراتر رفته و در معادلات کلان انرژی، حمل‌ونقل و امنیت بین‌المللی جایگاهی تعیین‌کننده پیدا کرده است. از این رو، بررسی زنگزور صرفاً مطالعه یک منطقه مرزی نیست، بلکه تلاشی برای فهم لایه‌های پیچیده‌ای است که ژئوپلیتیک اوراسیا را شکل می‌دهند.
گذرگاه تاریخ
بازار ![]()
زنگززور در بخش شرقی ارمنستان است. این منطقه در دامنه‌های رشته‌کوه زنگزور واقع شده و امروزه عمدتاً با استان سیونیک در جمهوری ارمنستان همپوشانی دارد. در سال 1813 و براساس مفاد عهدنامه گلستان، قلمرو زنگزور از ایران قاجاری به امپراتوری روسیه تزاری واگذار شد. این انتقال بخشی از تغییرات گسترده مرزی و سیاسی منطقه در قرن نوزدهم بود. در دوره اتحاد جماهیر شوروی، بخش‌های گوریس، کاپان، مغری و سیسیان تحت قلمرو شوروی ارمنستان قرار گرفتند و جزئی از محدوده زنگزور محسوب می‌شدند. با فروپاشی شوروی و شکل‌گیری جمهوری ارمنستان مستقل، این مناطق در سال 1995 در قالب استان سیونیک سازماندهی شدند. روند تاریخی و سیاسی زنگزور نشان‌دهنده پیچیدگی تحولات مرزی و هویت‌بخشی منطقه‌ای در قفقاز جنوبی است. مطالعه این منطقه امکان تحلیل تأثیر تاریخ، سیاست و جغرافیا بر شکل‌گیری مرزها و ساختارهای اداری را فراهم می‌آورد.
آمریکا؛ مهمان ناخوانده
پس از جنگ‌های خونین قره‌باغ و تغییر موازنه قدرت در قفقاز، ایجاد گذرگاه زنگزور به مطالبه‌ای جدی برای جمهوری آذربایجان تبدیل شد اما تنش‌هایی که با ارمنستان داشت اجازه تعبیر این رویا را به آنها نمی‌داد. در این اوضاع ترامپ به قدرت رسید و در پی این بود که هژمونی جدیدی را شکل دهد و این مساله را فرصت مغتنمی شمرد تا قدرتش را به رخ رقیبانش بکشد و توافقی را میان ایروان و باکو انعقاد کرد تا بتواند جای پای خود را برای 99 سال در این منطقه تثبیت کند. این وضعیت زنگزور را از یک راه ترانزیتی ساده به صحنه‌ای برای رقابت ژئوپلیتیک جهانی ارتقا داده است.
بازی قدرت‌ها
کریدور زنگزور در نقشه ژئوپلیتیک منطقه همان نقشی را دارد که شریان‌های حیاتی در بدن انسان ایفا می‌کنند. این گذرگاه می‌تواند راه تنفسی آذربایجان برای اتصال مستقیم با نخجوان و سپس ترکیه باشد و همچنین به مثابه پیوندی میان دریای خزر و مدیترانه نیز عمل می‌کند. از این منظر، پروژه زنگزور می‌تواند مسیر بازتوزیع قدرت در قفقاز جنوبی و حتی آسیای میانه را تغییر دهد. برای ترکیه، تحقق این کریدور به معنای عملی شدن رویای دیرینه پان‌ترکیسم و ایجاد محور جغرافیایی پیوسته از آنکارا تا آسیای مرکزی است. برای روسیه، چنین طرحی همزمان تهدید و فرصت است: از یک سو می‌تواند حضور مسکو را در معادلات حمل‌ونقل منطقه کاهش دهد، و از سوی دیگر فرصتی برای کنترل بر مسیرهای ترانزیتی جدید فراهم آورد. ایران نیز به‌طور طبیعی با حساسیتی دوچندان به موضوع می‌نگرد، زیرا هرگونه تغییر ژئوپلیتیک در این نقطه می‌تواند موقعیت ژئواکونومیک و راهبردی کشور را تحت‌تأثیر قرار دهد.
وضعیت خاص ایران
اگر کریدور زنگزور به‌طور کامل تحت مدیریت و کنترل جمهوری آذربایجان و ترکیه قرار گیرد، پیامدهای چندلایه‌ای برای ایران به همراه خواهد داشت. نخست، ایران بخشی از کارکرد تاریخی خود به‌عنوان مسیر جایگزین و پل ارتباطی میان قفقاز، آسیای میانه و حتی اروپا را از دست خواهد داد. این تغییر، ظرفیت‌های ژئواکونومیک ایران را محدود می‌کند و در شرایط استمرار تحریم‌های بین‌المللی می‌تواند به کاهش قدرت چانه‌زنی اقتصادی و ترانزیتی تهران منجر شود. دوم، محور آنکارا–باکو عملاً با دور زدن ایران، یک مسیر موازی و مستقل برای انتقال انرژی و کالا ایجاد خواهد کرد که جذابیت مسیر ایران را برای شرکای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای کاهش می‌دهد. سوم، با توجه به روابط نزدیک باکو و تل‌آویو، این مسیر می‌تواند بستری برای افزایش حضور اسرائیل در مرزهای شمالی ایران شود؛ امری که به معنای ارتقای سطح تهدیدات امنیتی مستقیم علیه ایران خواهد بود. در سطح راهبردی نیز، شکل‌گیری چنین کریدوری موازنه ژئوپلیتیکی در قفقاز جنوبی را به سود ترکیه و آذربایجان تغییر می‌دهد و موقعیت سنتی ایران را در معادلات منطقه‌ای تضعیف می‌کند. در نهایت، توافق اخیر میان ایروان و باکو اگر به استقرار عملی چنین مسیری منجر شود، تهران ناچار خواهد بود راهبردهای خود را برای حفظ امنیت ملی و منافع ژئواکونومیک بازتعریف کند.
آینده مبهم یک کریدور
کریدور زنگزور امروز به میدانی برای تلاقی منافع متضاد بدل شده است: پان‌ترکیسم، امنیت ارمنستان، ژئوپلیتیک ایران و رقابت روسیه و غرب. پرسش اصلی این است که آیا این منطقه به شاهراه همکاری‌های منطقه‌ای بدل خواهد شد یا به جرقه‌ای برای منازعات تازه تبدیل می‌شود؟ آنچه روشن است، زنگزور دیگر صرفاً یک مرز محلی نیست؛ بلکه به نقطه‌ای راهبردی در معادلات ژئوپلیتیک جهانی بدل شده است.
خبرنگار: زینب مهدوی‌فر