پیام فارس - خبرآنلاین / طاعون، ناشی از باکتری «یرسینیا پستیس»، از طریق کک‌های موش پخش می‌شود و با تب، تورم غدد و مرگ سریع شناخته می‌شود. از همه‌گیری مرگ سیاه در قرن چهاردهم تا کنترل امروزی، طاعون از تهدیدی جهانی به بیماری‌ای نادر تبدیل شده است.
مرگ سیاه: فاجعه قرن چهاردهم
در 726 شمسی/ 1347 میلادی، طاعون خیارکی، معروف به مرگ سیاه، از آسیای مرکزی به اروپا رسید. این همه‌گیری، که از طریق جاده ابریشم و کشتی‌ها پخش شد، نیمی از جمعیت اروپا (50 میلیون نفر) را کشت.
در ایران، شهرهایی مثل تبریز و شیراز ویران شدند. مردم، ناآگاه از علت، بیماری را به خشم خدا یا ستارگان نسبت می‌دادند. درمان‌هایی مثل خون‌ریزی و گیاهان دارویی بی‌فایده بودند و گورهای دسته‌جمعی شهرها را پر کردند.
طاعون در ایران قاجار
در دوره قاجار (قرن 12 و 13 شمسی/18 و 19 میلادی)، طاعون بارها به ایران بازگشت. همه‌گیری 1246 شمسی/1867 در کردستان و آذربایجان هزاران نفر را قربانی کرد. نبود بهداشت عمومی و دانش پزشکی، فاجعه را عمیق‌تر کرد.
در تهران، بیمارستان‌های موقت پر شدند و گزارش‌های تاریخی از مرگ روزانه صدها نفر حکایت دارند. طاعون، که از طریق تجارت و سفر وارد می‌شد، نشان داد که بیماری مرزی نمی‌شناسد.
رواج طاعون خیارکی در ایران قدیم واکسن و درمان اولیه
در 1273 شمسی/1894، «الکساندر یرسین»، پزشک فرانسوی، باکتری یرسینیا پستیس را در هنگ‌کنگ کشف کرد. او با میکروسکوپ، این باکتری را در کک‌های موش یافت و ثابت کرد که عامل طاعون است. این کشف، که همزمان با کار کیتاساتو شیباسابورو ژاپنی بود، طاعون را از رازی ماورایی به بیماری‌ای قابل‌فهم بدل کرد. در ایران، مؤسسه پاستور (تأسیس 1299 شمسی/1920) بعدها از این دانش برای شناسایی طاعون استفاده کرد.
در 1276 شمسی/1897 میلادی، «والدمار هافکین»، میکروب‌شناس روس، اولین واکسن طاعون را ساخت. این واکسن، با باکتری ضعیف‌شده، در هند آزمایش شد و مرگ‌ومیر را کاهش داد. اما اثربخشی‌اش محدود بود و نیاز به تزریق‌های مکرر داشت.
در ایران، واکسن هافکین از اوایل قرن 13 شمسی/20 میلادی وارد شد و در مناطق طاعون‌خیز مثل کردستان استفاده شد. درمان‌های اولیه، مانند سرم‌های آنتی‌بادی، گران و کم‌اثر بودند.
والدمار هافکین آنتی‌بیوتیک‌ها؛ نقطه عطف
در 1322 شمسی/1943 میلادی، کشف «استرپتومایسین»، آنتی‌بیوتیک قوی، توسط «سلمان واکسمن» (نوبل 1952) طاعون را قابل‌درمان کرد. این دارو، که باکتری را مستقیماً نابود می‌کرد، مرگ‌ومیر را به شدت کاهش داد.
در ایران، از دهه 1330، استرپتومایسین در بیمارستان‌ها رایج شد و شیوع طاعون را مهار کرد. بهبود بهداشت عمومی، مثل کنترل موش‌ها و تصفیه آب، نیز نقش کلیدی داشت.
طاعون در ایران امروز
امروز، طاعون در ایران بسیار نادر است. آخرین شیوع بزرگ در دهه 1340 در غرب کشور بود، که با آنتی‌بیوتیک و قرنطینه کنترل شد. مؤسسه پاستور ایران آزمایشگاه‌های تخصصی برای تشخیص یرسینیا پستیس دارد.
در سال جاری (1404)، موارد طاعون به چند مورد پراکنده -عمدتاً از حیوانات وحشی- در مناطق روستایی محدود است. وزارت بهداشت با نظارت و آموزش، بیماری را تحت کنترل نگه داشته است.
چالش‌های جهانی
طاعون هنوز در مناطقی مثل ماداگاسکار و آفریقای مرکزی دیده می‌شود. مقاومت به آنتی‌بیوتیک‌ها و دسترسی محدود به دارو در کشورهای فقیر، مشکلات اصلی‌اند. در ایران، چالش‌های مرزی و تجارت حیوانات می‌تواند خطر را زنده نگه دارد. سازمان جهانی بهداشت گزارش می‌دهد که سالانه 1000 تا 3000 مورد طاعون در جهان رخ می‌دهد، اما با درمان سریع، مرگ‌ومیر زیر 10 درصد است.
