بزرگنمايي:

پیام فارس- نمایه‌سازی یک نشریه به عنوان بازتابی از کیفیت آن در نظر گرفته می‌شود، چرا که نشریات برای نمایه شدن، باید معیارها و شاخص‌های کمی و کیفی را رعایت کرده باشند. به همین دلیل مجلات نمایه‌شده در مقایسه با مجلاتی که نمایه نمی‌شوند، از کیفیت علمی بالاتری برخوردار هستند.

نمایه‌نامه‌هایی مانند وب آو ساینس (WOS) و اسکوپوس، نمونه‌هایی از نمایه‌نامه‌های استنادی هستند که امروزه برای ارزیابی و سنجش پژوهش مورد استفاده قرار می‌گیرند. این مؤسسات زیرساخت‌هایی برای ارزیابی پژوهش فراهم کردند و سنجه‌هایی مانند تعداد انتشارات، تعداد استنادات، تعداد انتشارات با کیفیت بالا، همکاری‌های علمی و شاخص اچ (H-index)، کلیدی‌ترین سنجه‌هایی هستند که در حال حاضر نمایه‌نامه‌ها به کار می‌روند. هر کدام از این سنجه‌ها نشانی از توان علمی کشورها هستند که در جهان مورد توجه قرار می‌گیرند. 

سامانە نمای پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) در آخرین گزارش تحلیلی خود به بررسی جایگاه ایران در نمایه‌نامه‌های استنادی در سال 2022 پرداخته است. 

در ایران تعداد انتشارات در نمایه‌نامه‌های استنادی به عنوان رتبه علمی کشور در جهان شناخته می‌شود. در گزارش پیش رو، با استفاده از داده‌های گزارش تحلیلی سامانه نما، جایگاه علمی ایران را از نظر تعداد انتشارات در سال 2022 مورد بررسی قرار می‌دهیم. 

جایگاه ایران در «وب آو ساینس» از نظر تعداد انتشارات 

مؤسسه اطلاعات علمی یا ISI، اولین نمایه‌نامه استنادی در جهان بود که نیمه دوم قرن بیستم میلادی منتشر شد و به تدریج با نمایه‌سازی نشریات علمی به پایه و بنیان «سنجش پژوهش» تبدیل شد و ابزاری کلیدی برای ارزیابی پژوهشگران، مؤسسه‌ها و کشورها فراهم کرد. در دهه 1990 میلادی ISI به شرکت «تامسون رویترز» و در سال 2017 به مؤسسه «کلاریویت آنالیتیکس» فروخته شد و نام آن به «وب آو ساینس» تغییر کرد.

بر اساس داده‌های هشت نمایه کلیدی «وب آو ساینس»؛ در سال 2022 میلادی تعداد 72 هزار و 277 اثر از آثار پژوهشگران مؤسسه‌های ایرانی در وب آو ساینس نمایه شده است (تاریخ دریافت داده‌ها: 20 فروردین 1402).

 2 پله سقوط در دو سال

بر اساس آخرین داده‌های نمایه‌نامه وب آو ساینس، جایگاه ایران از نظر تعداد انتشارات علمی، جایگاه 17 جهان است.

بررسی روند تغییرات رتبه ایران در 6 سال گذشته در نمایه‌نامه وب آو ساینس نشان می‌دهد که در سال 2017 ایران در این نمایه‌نامه رتبه 17 را به دست آورده و تا سال 2019، این رتبه را حفظ کرده است. در سال 2020 رتبه ایران با دو پله افزایش، به رتبه 15 ارتقا پیدا کرد، ولی در دو سال گذشته این رتبه از دست رفته و در سال 2022 مجدد به رتبه 17 بازگشته است. این اولین‌بار است که رتبه علمی ایران از نظر تعداد انتشارات در وب آو ساینس برای دو سال متوالی کاهشی بوده است.

در مجموع در سال 2022 میلادی، 3 میلیون و 705 هزار و 750 اثر در نمایه‌نامه وب آو ساینس نمایه شده است و چین با بیش از 890 هزار اثر، 24 درصد از انتشارات جهان را پدید آورده و جایگاه اول از نظر تعداد انتشارات را در جهان دارد. کشورهای آمریکا، انگلستان، هند و آلمان نیز در جایگاه‌های دوم تا پنجم قرار دارند.

از دست رفتن جایگاه اول ایران در منطقه از نظر تعداد انتشارات در WOS

آخرین داده‌های وب آو ساینس در سال 2022 نشان می‌دهد که ایران پس از ترکیه رتبه دوم را در میان کشورهای منطقه دارد. از سال 2017 ایران از نظر تعداد انتشارات در نمایه‌نامه WOS رتبه اول منطقه را داشت، ولی در سال 2022 میلادی پس از 5 سال، جایگاه اول منطقه را از دست داده است.

داده‌های نمایه‌نامه وب آو ساینس نشان می‌دهد که «دانشگاه آزاد سلامی (همه واحدها)» با انتشار 11 هزار و 533 اثر، بیشترین سهم را در انتشارات علمی ایران  دارد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که 50 درصد انتشارات علمی ایران در سال 2022 در 10 دانشگاه تالیف شده است. 

جایگاه ایران در «اسکوپوس» از نظر تعداد انتشارات 

با گسترش روزافزون نمایه‌های استنادی، مؤسسه‌های دیگری نیز تلاش کردند تا ابزارهایی همانند «وب آو ساینس» درست کنند. شرکت «الزویر» با ساخت نمایه‌نامە «اسکوپوس» در سال 2004 میلادی، یکی دیگر از نمایه‌نامه‌های کلیدی در جهان را معرفی کرد.

بر اساس داده‌های نمایه‌نامه اسکوپوس در سال 2022 میلادی، ایران 78 هزار و 225 اثر را در این نمایه‌نامه منتشر کرده است (تاریخ دریافت داده‌ها: 20 فروردین 1402). بر همین اساس؛ ایران از نظر انتشار آثار علمی در این نمایه‌نامه در جایگاه 15 جهان قرار گرفته است.

رتبه 15 جهانی برای چهارمین سال متوالی

بررسی روند تغییرات رتبه ایران در سال‌های گذشته در نمایه‌نامه اسکوپوس نشان می‌دهد که در سال 2022، ایران برای چهارمین سال متوالی رتبه 15 را حفظ کرده و این اولین‌بار است که پس از چهار سال رتبه علمی ایران هیچ تغییری نداشته است.

در مجموع در سال 2022 میلادی، 3 میلیون و 950 هزار و 305 اثر در نمایه‌نامه اسکوپوس نمایه شده است و چین با یک میلیون و 16 هزار و 311 اثر، پدیدآور حدود 25 درصد از انتشارات جهان است و جایگاه نخست را از نظر تعداد انتشارات دارد. کشورهای آمریکا، هند، انگلستان و آلمان نیز در جایگاه دوم تا پنجم قرار دارند.

داده‌های اسکوپوس در سال 2022 نشان می‌دهد که ایران از نظر تعداد انتشارات، جایگاه نخست را در بین کشورهای منطقه دارد. بررسی داده‌های اسکوپوس از سال 2014 تا 2022 نشان می‌دهد که در این 8 سال، ایران از نظر تعداد انتشارات همواره جایگاه نخست را در بین کشورهای منطقه داشته و توانسته این جایگاه را حفظ کند. (دسترسی به داده‌های پیش از سال 2014 میلادی برای ما امکان‌پذیر نبود.)

بر اساس داده‌های نمایه‌نامه اسکوپوس، دانشگاه علوم پزشکی تهران، با انتشار بیش از 6 هزار و 800 اثر بیشترین سهم را در انتشارات علمی ایران دارد. در مجموع نزدیک به نیمی از انتشارات علمی ایران در سال 2022 توسط 10 دانشگاه کشور منتشر شده است.

 تعداد انتشارات در نمایه‌نامه‌های استنادی یکی از سنجه‌های کمی در علم‌سنجی است و همواره مورد توجه سیاست‌مداران قرار داشته است. به نظر می‌رسد در سال‌های اخیر روند رو به رشد انتشارات علمی دچار اندکی رکود شده است و بهتر است این موضوع در کنار توجه به افزایش کیفیت مقالات، مورد توجه مسئولان و سیاست‌گذاران علمی کشور قرار گیرد.