پیام فارس - اکو ایران /متن پیش رو در اکو ایران منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
عملگرایی و رابطه نزدیک احمد الشرع با ترکیه به فراهم آمدن فرصتها کمک کرد و منجر به تبدیل او از یک رهبر جهادی به یک دولتمرد شورشی و در نهایت رئیسجمهوری سوریه شد.
بازار ![]()
بهار 2019 بود و نیروهای دولتی سوریه با کمک نیروی هوایی روسیه شروع به پیشروی به سمت ادلب کردند. یک وضعیت اضطراری پیش آمد. ابومحمد الجولانی، فرمانده گروه هیئت تحریر الشام، به همراه همراهانش و برخی از مهمانان خارجی، از جمله ترکها، در خانهای امن در قلب ادلب نشسته بود. با گذشت شب، او سر صحبت را باز کرد و به تعریف چند داستان پرداخت. او به آرامی گفت: «وقتی کودک بودم، خوابی در مورد آیندهام دیدم. در خواب، امیر دمشق شدم»؛ جولانی گفت که این خواب یک نشانه خوب، یک سرنخ الهی در مورد سرنوشتش بود. او معتقد بود که جنگ علیه بشار اسد، رئیسجمهوری پیشین سوریه، سخت اما در نهایت میتواند با پیروزی همراه شود. نزدیکان او، از جمله چهرههایی با پیشینه سلفی، گفتند که او واقعا به این دیدگاه اعتقاد داشت.
ترویستی جهادی که دولتمرد شد
به نوشته میدلایستآی، تقریبا پنج سال بعد، جولانی نام مستعار خود را کنار گذاشته و رئیسجمهوری موقت جمهوری عربی سوریه شده است. این مرد 43 ساله که اکنون با نام اصلی خود احمد الشرع شناخته میشود، به سرعت خود را از یک «تروریست جهادی» به یک دولتمرد تبدیل کرده است. با توجه به سابقه طولانی او در گروههای جهادی مانند القاعده، از عراق تا سوریه، این تغییر خیرهکننده بوده است.
از زمان سرنگونی دولت اسد، الشرع رهبران جهانی را که زمانی از آنها دوری میکرد، به گرمی در آغوش گرفته است. او در به شکل عمومی با همسرش ظاهر میشود، ریش خود را کوتاه کرده، عمامه و ردایش را کنار گذاشته و کت و شلوار و کراوات پوشیده است، در حالیکه در تلاش برای ساختن یک کشور جدید عاری از نفوذ آشکار اسلامگرایان است.
اولین تعاملات
مقامات ترکیه و منطقهای، منابع سوری، کارشناسان و حتی افراد نزدیک به دولت سوریه معتقدند که این تغییر به تدریج در طول دوران حکومت او در ادلب که عملا یک «دولت اولیه» بود، در حال آشکار شدن بود و در واقع، شخصیت الشرع را تغییر داد. یک مقام ترکیهای که سالها پیش، زمانی که او هنوز رهبر هیئت تحریر الشام بود، با او ملاقات کرد، به میدلایستآی گفت: «ترکیه نقش عملی در تغییر او ایفا کرد.»
به گفته این مقام، الشرع دلایل خاص خود را برای تغییر داشت. او نیاز داشت از جنگ جان سالم به در ببرد و به ترکیه تکیه کرد، زیرا در منطقهای گیر افتاده بود که آنکارا تنها شریان حیاتی او بود. اولین تعامل قابل توجه او با ترکیه پس از آن آغاز شد که گروهش که در آن زمان با نام جبهه فتح الشام شناخته میشد، در سال 2017 دروازه مرزی باب الهوا در ادلب را که یک گذرگاه حیاتی برای کمکهای بشردوستانه سازمان ملل بود، تصرف کرد.
پس از آنکه ترکیه تصمیم به بستن گذرگاه گرفت، او یک دولت غیرنظامی برای مدیریت آن تأسیس کرد و گروهش را از کنترل مستقیم دور کرد. اگرچه ترکیه به حمایت از گروههای مخالف رقیب مانند احرار الشام و نورالدین زنگی علیه او ادامه داد، اما در نهایت جولانی به عنوان نیروی غالب در ادلب ظاهر شد و آنکارا را مجبور به تجدیدنظر در موضع خود کرد. تیم امنیتی ترکیه که پیش از این پرونده سوریه را مدیریت میکرد و با الشرع مخالفت میکرد، به تدریج با تثبیت قدرت او تغییر کرد و جایگزین شد.
منبع امنیتی ترکیه
ترکیه دلایل دیگری برای تعامل با او داشت. در روند آستانه، به این گروه مأموریت داده شد تا پستهای نظارتی در اطراف ادلب ایجاد کند که مستلزم ایجاد یک مکانیسم کاری با هیئت تحریر الشام بود. یک منبع امنیتی ترکیهای آشنا با این روند به میدلایستآی گفت: «الشرع در نهایت، هرچند با اکراه، با پیامهای ترکیه متقاعد شد که مسئله ادلب تحت سلطه یک جناح واحد قابل حل نیست. اینگونه بود که هیئت تحریر الشام متولد شد.»
هیئت تحریر الشام که در سال 2017 تأسیس شد، برخی از رقبای سابق خود را گرد هم آورد، هویت سوریتری اتخاذ و شورایی شامل سایر جناحها تأسیس کرد که به آن مشروعیت و انعطافپذیری بیشتری برای همکاری یا مخالفت با ترکیه در صورت نیاز میداد. کمی بعد، به اصطلاح «دولت نجات»، یک دولت غیرنظامی برای ادلب، ایجاد شد.
ترکیه معتقد بود که یک ساختار غیرنظامیتر و متمرکز بر حکومت، مشکل مشروعیت را کاهش میدهد. یک مقام ترکیهای در جلسهای در آن زمان گفت: «اگر ما دولت را به این شکل برقرار کنیم، میتوانیم آن را به عنوان ادامه انقلاب سوریه، یک مبارزه دفاعی و حفاظت از غیرنظامیان مطرح کنیم»؛ یک منبع امنیتی دیگر افزود: «ترکیه از دولت نجات به عنوان یک الگو حمایت کرد.»
یک استراتژی جدید
دارین خلیفه، مشاور ارشد گروه بینالمللی بحران (ICG)، گفت که تصمیم جولانی برای باز شدن مرزها و تعامل ترکیه با هیئت تحریر الشام همزمان اتفاق افتاد، زیرا هر دو طرف به دنبال یک استراتژی جدید بودند. او گفت: «او شروع به تغییر پیام خود در مورد استقرار ترکیه کرد و لحن خود را نرمتر کرد. مشخص بود که او به ترکیه علامت میدهد زیرا به کمک این کشور نیاز دارد»؛ خلیفه افزود که الشرع درک کرد که ترکیه در حال تغییر موضع است و بعید است که آتشبس شکننده آنکارا و مسکو پایدار بماند.
جروم دروون، یکی از نویسندگان کتاب «دگرگونشده توسط مردم: مسیر هیئت تحریر الشام به سوی قدرت در سوریه»، به میدلایستآی گفت: «وقتی درباره ترکیه صحبت میکنیم، باید میان سرویسهای اطلاعاتی و نهادهای دولتی مانند ارتش تمایز قائل شد.» «ارتش و بوروکراسی هرگز از هیئت تحریر الشام خوششان نیامد و همچنان با آن به عنوان یک سازمان تروریستی رفتار میکردند و اعضای آن را دستگیر میکردند. فقط شاخه اطلاعاتی با هیئت تحریر الشام به صورت عملگرایانه برخورد میکرد»؛ به گفته دروون، هر دو طرف متوجه شدند که منافع مشترکی دارند.
ترکیه میخواست ادلب تحت کنترل مخالفان باقی بماند تا از موج عظیم دیگری از پناهندگان جلوگیری شود. تقریبا 1.9 میلیون نفر در آنجا زندگی میکردند که میتوانست ترکیه را بیثبات کند. آنکارا همچنین میخواست تهدیدات جنگجویان خارجی را مهار کند. دروون اظهار داشت: «آنها به نوعی به تفاهم رسیدند.»
هنگامی که نیروهای دولتی سوریه، با حمایت شبهنظامیان و نیروی هوایی روسیه، در اوایل سال 2020 حمله جدیدی را آغاز کردند، ترکیه مجبور شد مستقیما مداخله کند تا از هجوم مجدد پناهندگان جلوگیری کند. آنکارا صدها هدف دولتی سوریه را هدف قرار داد و بیش از 12 هزار سرباز را در سراسر استان مستقر کرد و روابط عملی با هیئت تحریر الشام برقرار کرد. این تعاملات به تدریج ماهیت هیئت تحریر الشام را تغییر داد. دروون گفت: «نفوذ ترکیه غیرمستقیم اما قدرتمند بود. هر بار که روسیه درخواستهای جدیدی مانند عقبنشینی سلاحهای سنگین یا سازماندهی گشتهای مشترک مطرح میکرد، هیئت تحریر الشام مجبور شد آنها را بپذیرد، حتی اگر با اکراه بود.»
برخی در هیئت تحریر الشام با این امتیازات مخالفت کردند و به جولانی فشار آوردند تا آنها را به حاشیه براند یا پاکسازی کند. دروون افزود: «هیئت تحریر الشام مجبور شد رادیکالهایی را که چنین مصالحهای را رد میکردند، متحول و حذف کند. این تأثیر اصلی تعامل ترکیه بود.»
تغییر بیسابقه
پس از سقوط دولت بشار اسد در دسامبر گذشته، یک مقام ارشد ترکیهای گفت که آنکارا موفق شد از طریق تعامل بر هیئت تحریر الشام تأثیر بگذارد. عمر اوزکیزیلچیک، عضو شورای آتلانتیک و ناظر قدیمی سوریه، این استراتژی را «تغییر از طریق تعامل» توصیف کرد. او گفت: «برای نخستینبار در تاریخ، یک سازمان جهادی که به عنوان یک گروه تروریستی برچسبگذاری شده بود، از طریق این رویکرد به یک نهاد مشروع تبدیل شد.»
نقطه عطف کلیدی زمانی بود که هیئت تحریر الشام به هدف قرار دادن گروه حراسالدین اقدام کرد که پس از جدایی از الشرع از القاعده، به القاعده وفادار مانده بود. اوزکیزیلچیک گفت: «الشرع پس از مقابله با حراسالدین، واکنشپذیری بیشتری نسبت به ترکیه نشان داد. این موضوع ادعای او را ثابت کرد که هیئت تحریر الشام واقعا از القاعده جدا شده است»؛ اوزکیزیلجیک اضافه میکند که ترکیه این اختلاف را درک کرده و سیاستی را برای جدا کردن متعصبان از عملگرایان در ادلب تدوین کرده است.
با گذشت زمان، به شیبانی، همکار نزدیک الشرع، اجازه ورود و خروج به ترکیه و ملاقات با مقامات خارجی در آنجا با تأیید ضمنی آنکارا داده شد. افراد آگاه در ترکیه معتقدند که آنکارا اطلاعات مربوط به حراسالدین را با ایالات متحده به اشتراک گذاشته است که سپس فرماندهان ارشد را هدف قرار داده است، اگرچه دروون این ادعا را رد میکند.
دارین خلیفه تأکید کرد که ترکیه همچنین به نحوه ارائه هیئت تحریر الشام در عموم اهمیت زیادی میداد و میانهروی و مدارا با اقلیتها را تشویق میکرد. او گفت: «ترکیه از هر کس دیگری نفوذ بیشتری داشت. برای آنکارا مهم بود که هیئت تحریر الشام روابط خود را با اقلیتهایی مانند مسیحیان تنظیم کند و از تحمیل یک قانون سختگیرانه اسلامی خودداری کند. ترکیه نمیخواست به عنوان حامی یک گروه مشکلساز به نظر برسد.»
یک منبع سوری اعلام کرد: «الشرع با درک این فرصتها، در ارتباطات خود انعطافپذیر باقی ماند. اگرچه او با مخالفان خود در ادلب سختگیر بود، اما به مدت سه یا چهار سال به طور مداوم از طریق ترکیه پیامهایی در مورد دولت نجات به غرب میفرستاد.»
ارتباط با غرب
تا سال 2020، جولانی خود را به عنوان یک سرباز منضبط به تصویر میکشید و ادعا میکرد که صرفا «خدمتگزار» دولت نجات است. تا پایان آن سال، او از طریق ترکیه روابط غیرمستقیمی با کشورهای غربی برقرار کرده بود. مقامات بریتانیایی و دیگر کشورهای اروپایی شروع به ملاقات با او یا نمایندگانش برای بحث در مورد موضوعاتی مانند کمکهای بشردوستانه کردند. یکی از مقامات ترکیه در آن زمان گفت: «نکته مهم این است که آنها میتوانند صحبت کنند.»
با گسترش این تماسها، تحلیلگران به تولید گزارشهای متمرکز بر حکومتداری اقدام کردند که مدیریت ادلب را با مناطق تحت کنترل اسد که رو به وخامت بود، مقایسه میکرد. محققان از طریق ترکیه از ادلب بازدید کردند و تعامل بینالمللی افزایش یافت.
در سال 2021، الشرع که در آن زمان هنوز با نام جولانی شناخته میشد، مصاحبهای با شبکه PBS Frontline انجام داد و اولین باری بود که با لباس غیرنظامی دیده میشد و نشان از تغییر داشت. به گفته دروون، ترکیه این بازدیدهای تخصصی یا مصاحبه با PBS را سازماندهی نکرده بود، بلکه اجازه داده بود که این اتفاق بیفتد. او معتقد است: «این به رد این ایده که هیئت تحریر الشام صرفا یک گروه وابسته به القاعده است که امنیت بینالمللی را تهدید میکند، کمک کرد.»
خلیفه که یکی از اولین کارشناسانی بود که در سال 2019 اجازه ورود به ادلب را پیدا کرد، میگوید هیچکس از دولت ترکیه سعی نکرده در گزارشهای او در مورد گروه بحران دخالت کند. چندین مقام ترکیهای بعدا گفتند که نفوذ آنها بر الشرع به او کمک کرد تا از یک فرمانده جهادی به یک چهره انقلابی با تمرکز بر حفاظت از غیرنظامیان در ادلب تبدیل شود.
اوزکیزیلجیک گفت که پس از تأمین امنیت ادلب، هیئت تحریر الشام به ساختن یک دولت کوچک و کارآمد اقدام کرد، یعنی گروههای مسلح رقیب را از مناطق شهری بیرون راند، نیروی پلیس مستقر کرد، مالیات جمعآوری کرد و از مشاغل حمایت به عمل آورد. او گفت: «پس از تضمین امنیت اولیه، پول به استان وارد شد و همین موضوع گامی کلیدی در تحول این گروه بوده است.»
یک مقام ارشد منطقهای به یاد میآورد که فرستاده ترکیه به الشرع توصیه میکرد: «شما خوشقیافه هستید. اگر میخواهید بمیرید، یک شهید خوشقیافه خواهید بود، اما اگر میخواهید زنده بمانید، میتوانید حاکم سوریه باشید.»
دروون خاطرنشان کرد که هرچه الشرع رادیکالهای بیشتری را در صفوف خود داشته باشد، میتواند آشکارا جنبه عملگرای خود را ابراز کند. او اظهار داشت: «او یک اسلامگرا است که معتقد است اسلام نقش سیاسی و اجتماعی دارد، اما ایدئولوژی مشخصی ندارد. او بیشتر مرد عمل است تا ایده.»
روسیهای پریشان
تا سال 2022، هم ترکیه و هم الشرع به نقطه عطف جدیدی رسیدند. حمله روسیه به اوکراین به سرعت حضور نظامی مسکو در سوریه را کاهش داد و موازنه را تغییر داد. در پایان همان سال، طی مکالمهای در خانهای در سرمین، الشرع گفت: «زمان کمی تا باز شدن همه گرهها باقی مانده است. انقلاب به روند قبل از 2015 باز خواهد گشت.»
تا آن زمان، ترکیه در آکادمی نظامی که تحت کنترل هیئت تحریر الشام در ادلب تأسیس شده بود، سرمایهگذاری کرده بود. کتابها ترجمه شده، برنامههای آموزشی آماده شده و برنامههای درسی کامل تدوین شده بود. این آکادمی از تجربه جنگی جنگجویان افغانستان، مالی و چچن بهره برد و بسیار فعال شد.
یک مقام ترکیهای گفت که آنها همچنین توانستند برخی از طرفهای بریتانیایی را متقاعد کنند تا با الشرع و هیئت تحریر الشام تعامل کنند. این امر در نهایت منجر به نقشی برای جاناتان پاول - که در آن زمان رئیس سازمان غیردولتی حل مناقشه Inter Mediate بود و اکنون مشاور امنیت ملی نخستوزیر بریتانیا است - شد که در سال 2023 سفرها و کارگاههایی را برای کمک به اصلاح خود این گروه ترتیب داد.
رابرت فورد، سفیر سابق ایالات متحده در سوریه، سال گذشته در یک مجمع سیاسی، این ارتباط را تأیید کرد. با گسترش قابلیتهای هیئت تحریر الشام و تقویت کنترل آن، الشرع به فشار بر آنکارا برای اجازه شروع حملات جدید برای تصرف سرزمینهای بیشتر را آغاز کرد. مقامات ترکیه برای ماهها مقاومت کردند و هشدار دادند که چنین اقدامی روسیه را تحریک کرده و فاجعه انسانی دیگری را رقم خواهد زد.
اوزکیزیلجیک گفت که ترکیه سرانجام پس از شکست تلاشهای آشتی با دمشق و شروع صدور بیانیههای خصمانه از سوی مقامات روسی، وتوی خود را لغو کرد. در نوامبر 2024، الکساندر لاورنتیف، فرستاده ویژه روسیه در امور سوریه، گفت که ترکیه باید «از ایفای نقش یک قدرت اشغالگر» در سوریه دست بردارد. او افزود: «برای دمشق بسیار دشوار است که بدون تضمین آنکارا در مورد خروج نیروهایش وارد گفتوگو شود.»
نشست بعدی آستانه نیز اوضاع را بهبود نبخشید. روسیه خواستار جدول زمانی برای خروج نیروهای ترکیه شد و آنکارا را به تجدیدنظر واداشت. اوزکیزیلجیک گفت: «دیدگاه ترکیه در آن زمان این بود که هیئت تحریر الشام میتواند حملهای را برای تصرف حومه غربی حلب آغاز کند و به شهر برسد. هیچکس انتظار سرعت برقآسای عملیات را نداشت، عملیاتی که منجر به سقوط شهرها به دست نیروهای الشرع شد.»
سرخوشی الشرع
یک منبع سوری که در آن زمان با او بود، سرخوشی جولانی را اینگونه توصیف کرد: «با پیشرفت عملیات حلب که انقلاب را شعلهور کرد، تصرف قبتان الجبل و روستاهای اطراف آن یکی پس از دیگری، الشرع را بسیار خوشحال کرد. او از اتاق عملیات، از طریق بیسیم با واحدهایی که به سمت مرکز حلب پیشروی میکردند، صحبت میکرد. در یک مقطع، حمله در جبهه غربی متوقف شد، اما جنگجویان، از جمله برخی از اویغورها، از طریق یک تونل آب قدیمی نفوذ کردند و مشکل را حل کردند.»
«حلب سقوط کرد. الشرع بسیار خوشحال شد. آنها به سمت جنوب روی آوردند. وقتی حمات سقوط کرد، او متقاعد شد که انقلاب پیروز خواهد شد. در اتاق عملیات، در حالی که نمیتوانست جلوی خودش را بگیرد، بلند شد، هر دو دستش را بالا برد و با شادی فریاد زد: «شاهد باشید، ای مردم دمشق، تاریخ اینجا نوشته میشود. اطرافیانش بعدا گفتند که این اولین باری بود که او را تا این حد احساساتی میدیدند.»